تبادل
لینک هوشمند
آذربايجان در قرن سوم هجري قمري از بزرگترين مراكز بافت قالي در كشور بوده و در دوره‌هاي سلجوقي و ايلخاني نيز اين هنر در آذربايجان از رونق خاصي برخوردار بود. مينياتورهاي نسخه خطي خمسه نظامي نثر قاسم علي و برخي آثار ديگر نشان مي‌دهد قاليبافي در دوره تيموري و سپس در دوره صفويه نيز سير تكاملي خود را طي كرده است. امروزه نيز آذربايجان يكي از مراكز مهم توليد انواع قالي در ايران است و بافتن انواع قالي در بيشتر شهرها و روستاهاي آن رايج است. توليدات اين هنر از نظر صادرات اهميت بسيار دارد از جمله معروفترين مناطق قالي در اين استان شهرستان تكاب است و قالي افشار شهرت جهاني دارد. تكاب به معني آب باريك و زميني است كه آب كم و باريكي در آن جاري باشد. تكاب به اسم مركب به معني دره‌زميني است كه بعضي جاها آب فرو رود و از جاي ديگر برآيد. اين جا را تيكان تپه و پيكان تپه هم گفته‌اند(در زبان تركي تيكان به معني خار مي‌باشد) كه اطراف شهر وجود دارد. ممكن است به دلايل متعددي ايجاد شده باشد. يكي از دلايل آن پيش از اسلام از راههاي مهم ميان همدان و ارمنستان و‌آسياي صغيربوده وديگر آنكه محل وجود چشمه‌ها قناتها و شاخه‌هاي رود سارق مي‌باشد. شهرستان تكاب داراي دهها اثر تاريخي مربوط به قبل از اسلام است. از جمله تخت سليمان كه در چهل و دو كيلومتري شمال شرقي تكاب واقع شده و مركز آتشكده بزرگ ساساني به نام أذرگشسب يكي از سه آتشكده بزرگ و معروف ساسانيان است. شهر بيشتر در اينجابوده و احتمالا به علت فعاليت آتشفشان كوه زندان در فاصله 5/1كيلومتري تخت سليمان فعلي ويران شده و آثاري از آن برجا مانده است.
تاريخچه قالي در تكاب از ديدگاه باستانشناسي
شواهد باستانشناسي در استان آذربايجان غربي مويد اين مطلب است كه بافت طرحهاي هفت خان با نقشه‌اي شامل گلهاي فراوان كه در تمامي مناطق افشار بافته مي‌شود در گذشته‌هاي دور رواج داشته است. در سالهاي اخير در حفاريهاي باستانشناسي تپه قالايچي بوكان آجرهايئ سر از خاك بيرون آورده‌اند كه به گفته حفار آن آقاي بهمن كارگر به قرن هفتم پيش از ميلاد تعلق دارد. اين نقوش بر روي آجرهاي منقوش نقاشي شده و كاربرد اين نقش تاكنون شايد دليلي بر سابقه طولاني ارتباط هنرمندان با اين طرح بوده باشد. بر اثر مرور زمان اين طرحها نسل به نسل به دوره‌هاي حاضر رسيده كه شامل همان طرحهاي ديده شده در آجرهاست. اين طرحها شامل اقسام گلهاي هشت پر با هسته دايره‌اي كه اصطلاحاً فقط در همان منطقه طرحهاي هفت خان ناميده مي‌شود. حركت طرحها در فرش 3 تايي 4 تايي 6 تايي مي‌باشد و در وسط آنها لوزهايي گذاشته مي‌شود كه فاصله بين طرحها مي‌اندازد. موضوعات تلفيقي از گل و آينه به صورت خطي در خطوط افق حركت مي‌كند. طرحهاي مذكور به همين صورت روي آجرهاي مكشوفه در بوكان با حذف آينه‌ها ديده شده است. طرحهاي لعاب دار شامل گلهاي تزئيني شش پر با هسته مركزي كه در يك ضلع و يا در دو ضلع مجاور كه در گوشه‌ها مورد استفاده بوده ازاين محل فراوان بدست آمده است. طرحهاي مذكور دقيقاً با طرحهاي هفت خان كه به طور سنتي از هزاره اول تا اين زمان رسيده همگون است.
قالي افشار تكاب
قالي و قاليچه‌هاي نفيس و گرانبهاي افشار محبوبيت خاصي در بازارهاي جهاني فرش دارد و ازحيث رنگ و مرغوبيت و طرز بافت و نقشه داراي بهترين كيفيت مي‌باشد. گاهي قاليچه‌هاي آن چنان ظريف توسط زنان و دختران ماهر و هنرمند افشار بافته مي‌شود كه مي‌توان آنرا در كيف دستي جاي داد. ليكن در اثر بي‌توجهي اولياء امور حكومت‌هاي سابق در طول ساليان متمادي محصولات هنري و صنعتي اين منطقه در هربرهه از زمان بنام يكي از شهرها از نظر تقسيمات كشوري و يا جغرافيايي كه هيچگونه ارتباطي به هم نداشته‌آند مانند بيجار، زنجان، همدان و گاهي مراغه و تبريز ارائه شده است. لازم به ذكر است كه نقشه و رنگهاي قالي افشار ملهم از نقشه‌ها و ساير نقاط آذربايجان،خاصه تبريز است زيرا كسبه و تجاري كه خامه و رنگ و نقشه به تكاب مي‌آورده‌اند از تبريز وارد مي‌شده و هنوز نيز از آنجا وارد مي‌شود. اگر بخواهيم اطلاعات كافي در مورد رنگهاي گياهي به كار رفته در قالي‌هاي افشاركسب كنيم بايد پاي صحبت رنگرزهاي قديمي و صاحبان كارگاههاي بزرگ قالي بافي تبريز بنشينيم. اين صنعت با تمام سادگي آنقدر پيچيده است كه تنها خود رنگرز در سرخم رنگرزي مي‌تواند بگويد كه كدامين رنگ را براي مشتري تهيه مي‌نمايد. بهر صورت كليه اين رنگها را كوپ رنگي يا قازان رنگ مي‌گويند. بدليل اينكه اين رنگها را در داخل خم يا كوپ يا قازان تهيه مي‌كردند. قازان كلمه‌اي تركي بوده كه به معناي ديگ مي‌باشد.
طرز تهيه انواع رنگهاي قالي افشار تكاب
1- رنگ لاكي روناسي: در اين رنگ آميزي روناس را كوبيده و با پشم در آب خيس نموده و آن را به مدت دو روز داخل كوپ يا خم مي‌خوابانند و سپس كاملا مي‌جوشانند تا رنگ آن ثابت شود. ازاين رنگ لاكي يا قرمز به سليقه و ابتكار رنگرز چند نوع رنگ لاكي يا قرمز ديگر تهيه مي‌كنند.
2- رنگ چهره‌اي(دوغي): در اين نوع رنگ‌آميزي ابتدا روناس را كوبيده و آنرا در خم مي‌پزند و سپس پشم را خيس نموده در داخل خم مي‌جوشانند(اما نسبت به رنگ لاكي كمتر مي‌جوشانند) آنگاه يكي دوساعت در دوغ مي‌خوابانند تا رنگ حالت شفاف بگيرد.
3- رنگ زرد: اين را نوعي گياه صحرايي بنام جاشير، كه نام محلي آن «جارمند» يا «جاشورت» مي‌باشد مي‌گيريند. يعني به دستور فوق خاتمه را در خم خوابانده سپس مي‌جوشانند و براي ثبات رنگ مقداري ادرا گاو به آن ميافزايند.
4- رنگ صورتي يا پيازي: اين رنگ از روناس تهيه مي‌شود و مقدارزمان جوشاندن خامه روناس يك روز يا كمتر و بالاخره بستگي به سليقه و دقت رنگرز و خواست مشتري دارد. در اين رنگرزي هم براي ثبات از دوغ استفاده مي‌شود.
5- رنگ گردوئي: براي تهيه اين رنگ، پوست گردو را مي‌كوبند و در داخل خم مي‌ريزند. سپس با خامه در داخل خم مي‌جوشانند. از اين نوع رنگ گردوئي نيز دو يا سه نوع رنگ گردويي تند و متوسط و ضعيف، با كاتاليزور نظير دوغ، آهك يا هيدرو بدست مي‌آورند.
6- رنگ سبز: اين رنگ نيز از گياه جاشير و نوعي گياه «گندل»بااضافه كردن موادي ديگر مثل آهك و هيدرو بنا به خواست مشتري توسط رنگرز تهيه مي‌شود.
7- رنگ سرمه‌اي: اين رنگ را از نيل كه جزو كالاهاي وارداتي از آلمان بوده درست مي‌كردند. براي تهيه اين رنگ نيل را در كوپ يا خم مي‌خوابانند و پس از جوشاندن براي ثبات رنگي از هيدرو و آهك استفاده مي‌كردند.
8- رنگ كرم: رنگ كرم كه اصطلاح محلي آن «قورداخ رنگي» مي‌باشد و از نوع كرم مخصوص كه بنا به اظهار اكثررنگرزها بيشتر در آلمان پرورش داده مي‌شود بدست مي‌آيد.
9- رنگ سياه: اين رنگ را از پوست انار تهيه مي‌كنند و يا از آهن زنگ‌زده باخواباندن در كوپ و افزودن موادي ديگر بدست مي‌آورند. مضاعف اينكه رنگهاي طوسي سير و طوسي روشن را از همين مخلوط با افزودن موادي ديگر مثل هيدرو و آهك تهيه مي‌كردند.
قابل ذكر است كه خود صنعت رنگرزي سنتي، مستلزم وجود رشته‌اي ديگر از همين صنايع بنام صنايع گياهي، يا رشته عملي گياه‌شناسي و از طرفي مستلزم وقت كافي و آشنائي با كارگاههاي عريض و طويل زياد است . البته اين امر نيز غيرقابل انكار است كه صنعت رنگرزي سنتي ريشه در موادداخلي دارد و در نتيجه در مسئله خودكفائي اقتصادي و اشتغال نيروهاي ساده و غيرماهرو مدرم خوش نشين مناطق روستايي عده‌اي براي تامين مواد اوليه عده اي بري حمل و آوردن گياهان و عده‌اي به عنوان كارگر رنگرزي بسيار مفيد و موثر خواهد بود و در هزينه‌اي ارزي كشور نيز تاثير بسزائي خواهد داشت.
نظرات شما عزیزان: